Thạch lựu là vị thuốc quý trong y học cổ truyền. Quả, vỏ rễ và vỏ thân của cây đều có tác dụng dược lý đa dạng và được sử dụng trong bài thuốc chữa bệnh hiệu quả
Đặc điểm cây thạch lựu
Thạch lựu là loài thực vật thân nhỏ, chiều cao khoảng 4 – 6m. Vỏ cây có màu nâu xám, sần sùi, một số cành có thể có gai. Rễ hóa gỗ, hình trụ và mọc khỏe, vỏ rễ có màu nâu đỏ bên trong có màu vàng nhạt.
Lá nguyên, đơn, mọc đối xứng, mặt lá bóng nhẵn và mỏng, cuống ngắn. Hoa mọc thành cụm hoặc mọc đơn độc ở ngọn cành. Hoa có 5 – 6 cánh màu đỏ chói hoặc trắng, nhị bầu.
Quả hình cầu, có màu đỏ hoặc cam, kích thước to bằng nắm tay. Bên trong quả chia thành nhiều vách ngăn và chứa nhiều hạt, vỏ hạt mềm mọng. Cây lựu ra hoa vào tháng 5 – 6 và sai quả vào tháng 7 – 8 hằng năm.
Bộ phận thường dùng và tác dụng trong đông y
Quả lựu được dùng ăn như một loại trái cây thông thường. Vỏ quả được sử dụng làm dược liệu (thạch lựu bì). Vỏ rễ và vỏ cây cũng có thể được dùng để làm thuốc nhưng ít phổ biến hơn.
Theo Y học cổ truyền vỏ quả có tác dụng chỉ huyết, chỉ tả, sáp trường và khu trùng. Chủ trị chứng lỵ mãn tính, tả lâu ngày, đau bụng do nhiễm giun sán, chảy máu âm đạo/ tử cung, sa trực tràng, lòi dom (thoát giang) và có máu trong phân.
Vỏ rễ và vỏ thân có tác dụng trừ sán, sát trùng được dùng để chữa nhiễm giun sán. Ngoài ra vỏ rễ còn có tác dụng tương tự thạch lựu bì nhưng có tác dụng sát trùng mạnh hơn nên thường được dùng để chữa chứng đau bụng do nhiễm khuẩn.
Quả lựu có tác dụng chỉ khát, sinh tân (tăng thủy dịch trong cơ thể). Nếu dùng quả lựu chua thì có thêm tác dụng làm săn niêm mạc ruột (sáp trường), hoạt tả, cầm máu. Thường dùng để trị chứng đau bụng do nhiễm ký sinh trùng, kiết lỵ lâu ngày, ỉa chảy, khí hư, băng lậu và đới hạ.
Các bài thuốc chữa bệnh từ thạch lựu
Bài thuốc chữa ho do nhiễm khí lạnh: Chuẩn bị đường phèn 15g, hoa lựu trắng tươi 24 hoa.Đem sắc với 500ml trong 15 – 20 phút đến khi còn 150ml. Chia thành 2 lần uống, dùng bài thuốc liên tục trong 7 – 10 ngày.
Bài thuốc chữa chứng chảy máu cam: Chuẩn bị Hoa lựu. Rửa sạch rồi đem sắc với 250ml nước còn lại 100ml. Mỗi lần uống 50ml, ngày dùng 2 lần. Theo bác sĩ giảng viên Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn mỗi liệu trình kéo dài 5 – 7 ngày, có thể lặp lại liệu trình nếu triệu chứng chưa thuyên giảm.
Bài thuốc chữa mẩn ngứa và nổi mề đay do nhiệt: Chuẩn bị Bèo cái, bồ công anh, thạch lựu bì, thổ phục linh, ké đầu ngựa, hà thủ ô mỗi vị 12g, cam thảo đất, mã đề và thuyền thoái mỗi vị 8g. Cho tất cả dược liệu vào nồi ngâm với 750ml trong vòng 15 phút sau đó sắc còn 200ml. Mỗi lần uống 100ml trước khi ăn, ngày dùng 2 lần. Mỗi liệu trình kéo dài từ 3 – 5 ngày.
Bài thuốc hỗ trợ điều trị viêm tiền liệt tuyến: Chuẩn bị Thịt lợn lượng vừa đủ và hoa lựu tươi 30g. Nấu canh ăn hàng ngày.
Bài thuốc tẩy giun tóc, giun kim và giun đũa: Chuẩn bị Binh lang 10g và thạch lựu bì 15g. Sắc 3 lần, sau đó hòa nước sắc rồi cô lại còn 100ml. Thêm 20g đường vào rồi dùng uống sau khi ăn tối khoảng 3 giờ, sử dụng bài thuốc liên tục trong vòng 3 ngày.
Bài thuốc trị nhiễm sán dây: Chuẩn bị Hạt cau 40g, vỏ rễ lựu tươi 60g và nước 750ml. Cho dược liệu vào nồi đất ngâm trong vòng 6 giờ rồi đem sắc còn 500ml. Gạn lấy nước và chia thành 2 lần uống, dùng trước khi ăn sáng, liều sau uống cách liều đầu 30 phút. Sau khi uống thuốc khoảng 2 giờ thì bụng sẽ cồn cào và khó chịu, lúc này uống 1 liều thuốc tẩy đợi đến khi có cảm giác muốn đại tiện thì ngâm giang môn vào chậu nước ấm để sán ra hết. Lưu ý: Khi uống thuốc cần nằm nghỉ tại giường và nhắm mắt.
Bài thuốc trị bệnh viêm phế quản mãn tính và lao phổi ở người già: Chuẩn bị Quả lựu tươi chưa chín 1 quả. Trước khi đi ngủ, bóc vỏ và ăn hạt lựu.
Bài thuốc ngăn ngừa chứng đổ nhiều mồ hôi vào mùa hè: Chuẩn bị Hạt lựu tươi. Đem nấu canh với thịt heo, thịt bò và các loại rau thông thường.
Bài thuốc trị chứng thực tích, trĩ ra máu, nữ giới có kinh nguyệt không đều, bạch đới: Chuẩn bị Quả lựu muối và thịt heo. Dùng nấu canh ăn hàng ngày.
Bài thuốc chữa đường ruột nhiễm ký sinh trùng và chứng tích trệ ăn không tiêu ở trẻ nhỏ: Chuẩn bị Quả lựu tươi. Ép hạt lựu lấy nước rồi thêm đường vào và dùng uống. Lưu ý: Mặc dù vỏ rễ lựu có tác dụng sát trùng tốt hơn nhưng có độc tính, vì vậy không nên sử dụng cho trẻ nhỏ.
Bài thuốc chữa viêm loét trong miệng: Chuẩn bị Lựu tươi 1 – 2 quả. Giã nát hạt rồi ngâm với nước sôi, sau đó lọc lấy nước và để nguội. Dùng nước ngày ngậm nhiều lần trong ngày giúp làm liền vết loét nhanh chóng.
Bài thuốc chữa tiêu chảy kéo dài, đại tiện ra máu: Chuẩn bị Ruột quả lựu sấy khô. Tán bột mịn, mỗi lần dùng 10 – 12g thuốc bột uống với nước cơm.
Bài thuốc trị đau bụng, tiêu chảy và tiêu hóa kém: Chuẩn bị Lựu tươi 2 – 3 quả. Bóc bỏ vỏ rồi dùng ruột sắc với 1 bát nước rưỡi đến khi còn nửa bát. Sau đó hòa với 1 ít mật ong và uống, áp dụng bài thuốc 2 – 3 lần/ ngày.
Bài thuốc trị sâu răng: Chuẩn bị Vỏ thân cây lựu hoặc thạch lựu bì một lượng vừa đủ. Sắc đặc và ngậm thường xuyên.
Bài thuốc chữa viêm họng, khô miệng và lở loét lưỡi: Chuẩn bị Lựu tươi 1 – 2 quả. Bóc bỏ vỏ, dùng hạt ăn và nuốt nước chậm.
Bài thuốc ngâm rửa trị khí hư, đới hạ: Chuẩn bị Phèn chua 10g và thạch lựu bì 30g. Sắc lấy nước rồi dùng ngâm rửa hằng ngày.
Bài thuốc trị bệnh trĩ lở loét gây chảy máu: Chuẩn bị Vỏ quả lựu 50 – 100g. Sắc lấy nước xông giang môn.
Bài thuốc trị ghẻ ngứa ngoài da: Chuẩn bị Thạch lựu bì. Sắc lấy nước ngâm rửa, sau đó dùng thạch lựu bì tán bột và thoa lên vùng da tổn thương.
Bài thuốc chữa viêm amidan và hôi miệng: Chuẩn bị Lựu tươi một vài quả. Sắc đặc rồi ngậm nuốt chậm, dùng nhiều lần trong ngày cho đến khi triệu chứng giảm hẳn.
Bài thuốc chữa són tiểu, nước tiểu ít, tiểu không tự chủ, bụng dưới căng tức do sót nước tiểu: Chuẩn bị Trái lựu. Đem thiêu tồn tính, sau đó tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 6g hòa với nước sôi uống, ngày dùng 3 lần.
Bài thuốc chữa bệnh sa trực tràng: Chuẩn bị Thiến thảo và thạch lựu bì mỗi vị 10g, rượu 1 chén nhỏ. Đem sắc lấy nước uống và dùng hết trong ngày.
Bài thuốc chữa sỏi thận: Chuẩn bị Kim tiền thảo và vỏ quả lựu mỗi vị 30g. Sắc uống trong ngày.
Bài thuốc chữa chứng tiêu chảy lỏng: Chuẩn bị Sơn tra 10g và thạch lựu bì 5g. Đem dược liệu nghiền thành bột mịn rồi chia thành 2 lần uống trong ngày. Khi uống dùng cùng nước ấm hòa với đường đỏ.