Từ ngàn xưa, bồ kết được sử dụng nhiều trong giân gian với tác dụng làm đẹp. Ngoài ra bồ kết còn nhiều công dụng khác tốt cho sức khỏe.
Nhận biết dược liệu bồ kết
Bồ kết là một cây thân gỗ to cao chừng 6-8m, trên thân cây có những túp gai có phân nhánh, dài tới 10-15cm. Bác sĩ giảng viên y học cổ truyền cho biết bồ kết có lá kép lông chim, cuống chung có lông và có rãnh dọc, 6 đến 8 đôi lá chét, hình trứng dài, dài trung bình 25mm, rộng 15mm. Hoa bồ kết màu trắng khác gốc hay tạp tính, mọc thành chùm hình bông. Bồ kết có quả giáp, dài l-12cm, rộng 15-20mm, hơi cong hình lưỡi liềm hay thẳng, quả mỏng nhưng ở những nơi có hạt thì nổi phình lên, tròn mặt quả có phủ lớp phấn màu xanh nhạt.
Trong quả bồ kết có 10-12 hạt dài 10mm, rộng 7mm, dày 4mm, màu vàng nâu nhạt, quanh hạt là một chất cơm màu vàng nhạt. Vào tháng 10-11, quả bồ kết chín, hái về phơi hay sấy khô. Khi mới hái, quả bồ kết có màu xanh hay hơi vàng, phơi và để lâu có màu đen bóng. Gai bồ kết có thể được thu hái quanh năm, nhưng tốt nhất vào các tháng 9 đến tháng 3 năm sau, hái về phơi khô hoặc nhân lúc gai còn đang tươi, thái mỏng rồi mới phơi hay sây khô.
Thành phần hoá học
Nhiều nghiên cứu về quả bồ kết ở Việt Nam, các nhà khoa học đã chiết được chất saponin tinh khiết với hiệu suất 10%. Saponin là một thành phần không mùi, vị nhạt, gây hắt hơi mạnh, cho phản ứng với axit sunfuric đặc màu vàng sau sang màu đỏ và tím (phản ứng Kobert), với phản ứng Lieberman (anhydrit axetic và axit sunfuric đặc) giữa hai lớp chất lỏng cho một vòng màu tím, sau đó lớp trên có màu xanh lục, với axit tricloraxetic nóng (phản ứng Hirschson) cho màu vàng sau ngả sang màu đỏ, độ chảy 198°-202°C, năng suất quay cực -32°, chỉ số phá huyết đối với máu bò 33.000. Saponin có thể tan trong rượu và nước. Ngoài ra, quả bồ kết còn chứa thành phần gleditsapogenin. Nhiều nghiên cứu cho thấy khi tiêm chất gleditsapogenin vào tĩnh mạch thỏ với liều 40-47mg trên 1kg thể trọng thì thỏ chết
Tác dụng của bồ kết
Bác sĩ Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn cho biết bồ kết có thể dùng để nấu nước gội đầu, giặt quần áo lụa, len có màu không bị ố. Ngoài ra, việc dùng bồ kết làm nguyên liệu để chiết chất saponin, bồ kết còn được dùng trong đông y để chữa nhiều bệnh khác nhau. Theo nhiều tài liệu cổ thì bồ kết (bỏ hạt, hoặc đốt ra than, hoặc tán nhỏ làm thành viên hay thuốc bột) có vị cay, mặn, tính ôn hơi có độc, vào 2 kinh phế và đại tràng. Bồ kết có thể thông khiểu, tiêu đờm, sát trùng, làm cho hắt hơi dùng chủ yếu chữa trung phong cấm khẩu phong tê, tiêu đồ ăn, đờm xuyễn thũng, sáng mắt, ích tinh. Liều dùng quả bồ kết hằng ngày 0,5 đến 1g dưới dạng thuốc bột, hay đốt ra than mà dùng, hoặc thuốc sắc. Hạt bồ kết: Trong các tài liệu Y học cổ truyền có nói hạt bồ kết vị cay, tính ôn, không độc, có tác dụng thông đại tiện, bí kết, chữa mụn nhọt, dùng với liều 5-10g dưới dạng thuốc sắc. Gai bồ kết (tạo thích, tạo giác thích) là một bộ phận dùng có vị cay, tính ôn, không độc. Gai bồ kết dùng chữa ác sang tiêu ung độc, làm xuống sữa. Liều dùng gai bồ kết khoảng 5-10g dưới dạng thuốc sắc.
Hiện nay, một số bệnh viện sử dụng quả bồ kết để thông khoan chữa bí đại tiện và không trung tiện được sau khi mổ, chữa tắc ruột có kết quả. Quả bồ kết có thể dùng cho cả trẻ em lẫn người lớn, thường chỉ sau 5 phút là tháo phân ngay. Cách dùng đơn giản như sau: Lấy 1/4 quả bồ kết, nướng thật vàng, đừng nướng cháy quá hay còn sống, bỏ hột đi rồi tán thành bột nhỏ. Dùng canulơ, đầu có bôi vadơlin hay dầu, chấm vào bột bồ kết, sau đó cho vào hậu môn sâu độ 3-4cm, cứ thế làm 3-4 lần cho bột vào trong hậu môn, sau 2 đến 5 phút bệnh nhân đi ngoài được, có trường hợp hậu phẫu không trung tiện được 2 đến 5 ngày, bệnh nhân chướng bụng, bệnh nhân bí đại, trung tiện, nôn mửa liên tục có khi nôn ra máu mà làm như trên chỉ sau 2 phút trung tiện và đi ngoài được ngay, có bệnh nhân ra tới 500 con giun.