Táo bón là vấn đề phổ biến, ảnh hưởng đến sức khỏe tiêu hóa và sinh hoạt. Thuốc nhuận tràng giúp cải thiện tình trạng này thông qua nhiều cơ chế khác nhau, và cần được lựa chọn phù hợp theo nguyên nhân, mức độ và thể trạng người bệnh.
Phân loại và hướng dẫn sử dụng các nhóm thuốc nhuận tràng
Nhóm thuốc nhuận tràng là một trong những nhóm thuốc thông dụng trong thực hành Dược lâm sàng, đặc biệt trong điều trị các rối loạn tiêu hóa như táo bón cấp và mạn tính. Tuy phổ biến, nhưng việc sử dụng không đúng cách có thể gây ra lệ thuộc thuốc, rối loạn điện giải hoặc tổn thương niêm mạc ruột. Do đó, người hành nghề Dược cần nắm vững cơ chế tác dụng, phân loại và chỉ định cụ thể của từng nhóm thuốc này.
Tại Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn, sinh viên ngành Dược được đào tạo bài bản về dược lý tiêu hóa, kỹ năng tư vấn thuốc và thực hành phân tích tình huống lâm sàng liên quan đến táo bón. Phần nội dung sau đây sẽ giúp sinh viên và nhân viên Dược nhận diện rõ từng nhóm thuốc nhuận tràng theo cơ chế, từ đó lựa chọn và hướng dẫn sử dụng thuốc một cách an toàn, hợp lý cho từng người bệnh.
Các nhóm thuốc nhuận tràng theo cơ chế tác dụng
Để điều trị táo bón một cách hiệu quả và an toàn, cần hiểu rõ các nhóm thuốc nhuận tràng dựa trên cơ chế tác động sinh lý của chúng lên hệ tiêu hóa. Mỗi nhóm thuốc có cách hoạt động khác nhau: từ làm mềm phân, tăng thể tích phân, hút nước vào ruột cho đến kích thích nhu động ruột hoặc hỗ trợ làm sạch đại tràng.
Thuốc bôi nhờn và làm mềm phân:
- Nhóm thuốc này bao gồm các hoạt chất như dầu paraffin, vaseline, docusate natri… Chúng không hấp thu qua đường tiêu hóa mà hoạt động bằng cách bao phủ khối phân và thành ruột, từ đó giúp làm mềm phân và bôi trơn đường ruột. Thời gian khởi phát tác dụng thường kéo dài từ 8 đến 72 giờ.
- Nhóm thuốc này đặc biệt hữu ích trong những trường hợp phân khô, cứng gây khó khăn khi đi đại tiện. Tuy nhiên, không nên sử dụng kéo dài do nguy cơ làm giảm hấp thu các vitamin tan trong dầu (A, D, E, K).
Thuốc nhuận tràng tăng khối lượng phân (chất xơ):
- Đây là nhóm thuốc hoạt động bằng cách hấp thu nước trong lòng ruột, làm tăng thể tích phân và kích thích nhu động ruột một cách tự nhiên. Các thành phần thường gặp gồm psyllium, methylcellulose, hoặc các chất xơ thực vật như normacol, transilane, ovata…
- Là lựa chọn đầu tay cho người bị táo bón mạn tính, đặc biệt là những trường hợp không có tổn thương thực thể tại đường tiêu hóa. Dù an toàn và có thể dùng lâu dài, nhóm thuốc này yêu cầu người dùng phải bổ sung đầy đủ nước để tránh tình trạng đầy bụng hoặc tắc ruột.
Thuốc nhuận tràng thẩm thấu:
- Gồm các hoạt chất như lactulose, sorbitol, polyethylene glycol (PEG), hoặc muối magiê. Cơ chế hoạt động chính là hút nước vào lòng ruột để làm mềm phân và tăng thể tích phân, từ đó kích thích nhu động ruột. Tác dụng thường xuất hiện sau 12 giờ đến vài ngày, tùy loại thuốc.
- Nhóm thuốc này thường được chỉ định khi các thuốc tăng khối lượng phân không mang lại hiệu quả hoặc khi cần tác dụng rõ ràng hơn. Hiệu quả và khá an toàn, đặc biệt phù hợp cho người cao tuổi hoặc táo bón do thuốc. Tuy nhiên, cần theo dõi tình trạng điện giải và hạn chế ở người suy thận.
Thuốc kích thích nhu động ruột:
- Nhóm này bao gồm các hoạt chất như bisacodyl, senna, anthraquinone, phénophtalein… Chúng kích thích trực tiếp niêm mạc đại tràng, làm tăng co bóp và đẩy phân ra ngoài nhanh chóng.
- Đây là nhóm thuốc có hiệu quả nhanh, thường được sử dụng trong trường hợp táo bón cấp tính hoặc khi cần tác động nhanh trước một thủ thuật. Tuy nhiên, dùng lâu dài có thể gây lệ thuộc và tổn thương niêm mạc ruột, do đó chỉ nên dùng ngắn hạn và dưới sự theo dõi của nhân viên y tế.
Thuốc nhuận tràng đường hậu môn (thụt hoặc đặt trực tràng):
- Các thuốc như glycerin, docusate natri kết hợp glycerin, mannitol, PEG kết hợp với các muối điện giải thường được dùng để làm sạch đại tràng trước phẫu thuật hoặc nội soi. Thuốc thường có tác dụng sau 15–60 phút.
- Không giống các thuốc dùng đường uống, nhóm thuốc này có tác dụng tại chỗ, nhanh và hiệu quả trong việc làm rỗng đại trực tràng. Do có tác dụng mạnh và nguy cơ mất nước, mất cân bằng điện giải, nhóm thuốc này chỉ nên dùng theo chỉ định y tế và không áp dụng cho điều trị táo bón thông thường.
Việc nắm rõ đặc điểm và cơ chế của từng nhóm thuốc nhuận tràng sẽ giúp người dùng lựa chọn đúng loại phù hợp với tình trạng sức khỏe, hạn chế tác dụng phụ và nâng cao hiệu quả điều trị táo bón. Đây cũng là nội dung quan trọng trong chương trình học Cao đẳng Dược, giúp sinh viên hiểu sâu hơn về dược lý tiêu hóa và áp dụng chính xác vào thực hành nghề nghiệp sau này.
Hướng dẫn lựa chọn và sử dụng thuốc nhuận tràng
Việc sử dụng thuốc nhuận tràng cần dựa trên mức độ táo bón, tần suất xuất hiện, nguyên nhân cụ thể và thể trạng người bệnh. Không phải loại thuốc nhuận tràng nào cũng phù hợp cho mọi đối tượng. Việc sử dụng sai loại có thể khiến tình trạng táo bón trở nên trầm trọng hơn hoặc gây ra các tác dụng phụ không mong muốn.
- Với táo bón nhẹ hoặc táo bón mạn tính, nên ưu tiên sử dụng nhóm thuốc tăng khối lượng phân (chất xơ). Đây là lựa chọn an toàn, lành tính và có thể dùng lâu dài nếu đảm bảo uống đủ nước.
- Nếu không cải thiện, có thể chuyển sang nhóm thuốc thẩm thấu, đặc biệt là PEG – được đánh giá cao về hiệu quả và độ an toàn, kể cả với trẻ em hoặc người cao tuổi.
- Thuốc kích thích nên là lựa chọn cuối cùng khi các phương pháp khác không đáp ứng. Dùng liên tục có thể gây tổn thương đại tràng, giảm nhu động ruột tự nhiên và nguy cơ lệ thuộc thuốc.
- Trong các thủ thuật cần làm sạch ruột, chỉ nên sử dụng các thuốc đường hậu môn theo đúng phác đồ và chỉ định từ bác sĩ.
Việc lựa chọn đúng nhóm thuốc và dùng đúng thời điểm không chỉ giúp cải thiện hiệu quả điều trị mà còn giảm thiểu rủi ro về lâu dài cho sức khỏe đường tiêu hóa.
(2).jpg)
Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn tuyển sinh năm 2025
Các hỗ trợ bổ sung không kê đơn
Ngoài các thuốc kể trên, còn có các sản phẩm hỗ trợ như cốm xơ hòa tan (Infopsy, Natufib, Ovata…) hay men vi sinh giúp cân bằng hệ vi sinh đường ruột. Đây là các thực phẩm bảo vệ sức khỏe, không phải thuốc, nhưng có tác dụng tốt trong hỗ trợ tiêu hóa và phòng ngừa táo bón nhẹ. Những kiến thức này cũng được cập nhật trong chương trình văn bằng 2 Cao đẳng Dược, nhằm giúp người học có khả năng tư vấn sử dụng sản phẩm hợp lý, an toàn cho người bệnh trong thực tế hành nghề.
Với những người có chế độ ăn ít chất xơ, thường xuyên căng thẳng hoặc ít vận động, việc bổ sung các chế phẩm này có thể giúp cải thiện tình trạng táo bón một cách tự nhiên. Tuy không có tác dụng điều trị dứt điểm, nhưng các sản phẩm bổ sung này là lựa chọn hữu ích trong phòng ngừa và hỗ trợ điều trị, đặc biệt khi kết hợp với chế độ ăn uống hợp lý và tăng cường vận động thể chất.
Thuốc nhuận tràng là công cụ hỗ trợ đắc lực trong điều trị táo bón nếu được sử dụng đúng cách. Người bệnh nên bắt đầu từ những biện pháp nhẹ và an toàn nhất như tăng chất xơ, dùng thuốc thẩm thấu, sau đó mới cân nhắc các thuốc kích thích hoặc các phương pháp mạnh hơn. Dùng thuốc cần đi kèm điều chỉnh chế độ ăn, sinh hoạt và lối sống. Trường hợp táo bón kéo dài hoặc không rõ nguyên nhân cần được thăm khám và điều trị bởi bác sĩ chuyên khoa.